اسماعیل بن حسین جرجانیجرجانی، اسماعیل بن حسین، پزشک و نویسنده ایرانی قرن پنجم و ششم که به ویژه آثار پزشکی مهمی به زبان فارسی تألیف کرد. ۱ - شرح حال اجمالیبرای او چندین لقب و کنیه ذکر شده است، از جمله ابوابراهیم، زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی و طبیب علوی . [۱]
علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
[۳]
ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۲، ص ۳۱.
[۵]
ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ج۱، ص ۲۵۸.
[۶]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱، ص ۷۵۵.
به‌رغم اهمیت فراوان جرجانی در تطور دانش پزشکی در ایران ، دانسته‌های بسیاری از زندگی او در دست نیست. کهن‌ترین اطلاع از زندگی جرجانی نوشته مورخ همعصرش، محمودبن محمدبن عباس خوارزمی (۴۹۲ـ ۵۶۸)، در کتاب گمشده تاریخ خوارزم می‌باشد که تنها به واسطه نوشته سمعانی به دست ما رسیده است. بر اساس نوشته خوارزمی، جرجانی مدتها در گرگانج (از شهرهای پر رونق خوارزم در اوایل دوره خوارزمشاهیان) زندگی کرد و در ۵۳۱ در مرو درگذشت. یاقوت حموی نیز اطلاع چندی در باره زندگی جرجانی به دست داده است؛ بنا به نوشته او، جرجانی در جرجان به دنیا آمد. ابتدا در خوارزم و سپس در مرو زندگی کرد و در ۵۳۱ در همان‌جا درگذشت.۱.۱ - نوشته یاقوتیاقوت همچنین ابوالقاسم قُشَیری (۳۷۶ـ ۴۶۵)، صوفی و فقیه مشهور، را از جمله استادان جرجانی دانسته و نیز نوشته که جرجانی به ابوسعد عبدالکریم‌بن محمد سَمْعانی (۵۰۶ ۵۶۲)، محدّث و مورخ و نسب‌شناس مشهور، اجازه روایت حدیث داده است. این نوشته یاقوت، که نویسندگان معاصر بسیاری [۱۰]
حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۸.
آن را تکرار کرده‌اند، با توجه به این که سمعانی در میان آثار متعدد خود تنها در بخش کوچکی از التَحْبیر به جرجانی اشاره کرده و از جمله در معجم‌الشیوخ خود (که اختصاص به معرفی استادان و بزرگان عصر خود دارد) نامی از جرجانی نبرده است، درست به نظر نمی‌رسد.۱.۲ - اطلاعات ذخیره خوارزمشاهیپارهای از اطلاعات در باره زندگی جرجانی از لابه‌لای آثار متعدد خودش به دست می‌آید. در سطور نخستینِ ذخیره خوارزمشاهی، مهم‌ترین اثر تألیفی جرجانی به فارسی، او از ورود خود به خوارزم در زمان امارت قطب‌الدین محمد خوارزمشاه ، امیر محلی خوارزم (حک: ۴۹۰ یا ۴۹۱ـ۵۲۱)، در ۵۰۴ یاد کرده است [۱۲]
ذخیره خوارزمشاهی، ص ۲.
در همین موضع از ویرایش عربی این کتاب که به نام الذخیرة الخوارزمشاهیة مشهور است، جرجانی [۱۳]
جرجانی، گ ۲ ر.
از جمع‌آوری ذخیره در سن هفتاد سالگی یاد کرده است. بر اساس مطلب اخیر، بسیاری [۱۴]
محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران ، ج ۲، ص ۷۱۹.
[۱۵]
حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۸.
[۱۶]
فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی، ج۱، ص ۷.
سال تولد جرجانی را ۴۳۴ نوشته‌اند. در حالی که چون این روایت در نسخه‌های متعدد فارسی ذخیره خوارزمشاهی (که در دسترس است) ذکر نشده، به نظر می‌رسد اشاره به هفتاد سالگی مؤلف معطوف به زمان پایان یافتن متن فارسی ذخیره در دوره حکومت قطب‌الدین محمد و پس از ورود او به خوارزم در ۵۰۴ باشد و نه الزاماً سن او به هنگام ورودش به خوارزم. در نسخه فارسی این کتاب [۱۷]
ذخیره خوارزمشاهی، ص ۶۴۴.
، جرجانی از سفر خود به قم یاد کرده است. از زمان این سفر اطلاعی در دست نیست، جز اینکه قاعدتاً باید پیش از ۵۰۴ و زمان ورود او به خوارزم باشد. جرجانی همچنین [۱۸]
جرجانی، گ ۲ ر.
از اشتغالش به سرپرستی داروخانه بهاءالدوله در خوارزم و اشتهارش که باعث مراجعه بسیار مردم به او می‌شد، یاد کرده است. او کتاب دیگر خود الاَغراض الطِبیة (خلاصه ذخیره خوارزمشاهی) را در زمان حکومت ابوالمظفر اَتْسِزْبن محمد (حک :۵۲۱- ۵۵۱)، پادشاه خوارزمشاهی و فرزند قطب‌الدین محمد، و بنا به سفارش مجدالدین ابومحمد صاحب‌بن محمدبخاری، وزیر اتسز که اطلاع دیگری از او در دست نیست، تألیف کرد. [۱۹]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة ، ج۱، ص ۳.
ذکر نام ابومحمد بخاری و تألیف کتاب به دستور او یقیناً مربوط به شروع حکومت مستقل اتسز بر منطقه خوارزم (۵۳۵- ۵۵۱) و ادامه یافتن زندگی جرجانی تا این زمان می‌باشد. [۲۰]
ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ج۱، ص ۵۴.
[۲۱]
ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ج۱، ص۹۰.
جرجانی در زمان نوشتن کتاب دیگرش، تدبیر یوم ولیلة ، هنوز در گرگانج زندگی می‌کرد. [۲۲]
جرجانی، گ ۲۳۷ پ.
از این‌رو، این نوشته یاقوت که جرجانی در مرو زندگی کرد و در همان‌جا درگذشت، در صورت صحت، تنها معطوف به دوره کوتاهی از اواخر زندگی او می‌باشد. بیهقی نیز [۲۴]
علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
از دیدارش با جرجانی در سرخس در ۵۳۱ یاد کرده است.۲ - وفات جرجانیبرای وفات جرجانی تاریخهای متعددی ذکر شده، که در میان آنها تاریخ مورد نظر یاقوت یعنی ۵۳۱ که بسیاری از معاصران [۲۶]
دهخدا، ذیل «اسماعیل جرجانی».
[۲۷]
حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران ، ج ۲، ص ۳۱۹.
[۲۸]
فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی، ج۱، ص ۱۰.
نیز آن را نقل کرده‌اند، با توجه به ادامه زندگی جرجانی تا دوره حکومت مستقل اتسز در خوارزم صحیح به نظر نمی‌رسد. حاجی‌خلیفه که تاریخهای متعددی را برای سال فوت جرجانی بر شمرده، سال ۵۳۵ را نیز ذکر نموده است. ابن‌ابی‌اصیبعه [۳۰]
ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، ج ۲، ص ۳۲.
پادشاه معاصر جرجانی را علاءالدین محمد خوارزمشاه (حک: ۵۹۶ -۶۱۷)، از آخرین پادشاهان خوارزمشاهی، دانسته است. این اشتباه به علت درک نادرست ابن‌ابی‌اصیبعه از نام علاءالدین که لقب قطب‌الدین محمد هم بوده، رخ‌داده است و به نوشته‌های خواندمیر [۳۱]
خواندمیر، ج ۲، ص ۶۴۱.
و حمداللّه مستوفی [۳۲]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص ۶۸۶.
نیز راه یافته است. [۳۳]
دهخدا، ذیل «اسماعیل جرجانی».
[۳۴]
غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، ص ۱۹۹.
۳ - اساتیدسمعانی و یاقوت تنها ابوالقاسم قشیری را به عنوان استاد جرجانی بر شمرده‌اند. در حالی که، جرجانی پزشکی را از ابن‌ابی‌صادق نیشابوری (ح ۳۸۵ـ۴۷۰)، شاگرد بلافصل ابن‌سینا، آموخت . [۳۷]
الگود، ص ۲۱۵.
جرجانی خود در موارد متعدد در ذخیره خوارزمشاهی [۳۸]
ذخیره خوارزمشاهی، ص ۳۴ـ ۳۵.
از او یاد کرده است. از دیگر اشخاص و منابعی که جرجانی به استفاده از آنها در تألیف ذخیره خوارزمشاهی [۳۹]
نورالعیون، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۲۷۰.
اشاره کرده، از پزشکان اسلامی، ابوعلی سینا، [۴۰]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
[۴۱]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۷.
[۴۲]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۴۴.
[۴۳]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۶۳۰.
محمدبن زکریا رازی ، [۴۴]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۱.
[۴۵]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۰۷.
ابوالحسن طبری تُرَنجی [۴۶]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۰۷.
[۴۷]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۲۵.
و احمد فرخ [۴۸]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
هستند که البته از میان آنها تنها از احمد فرخ [۴۹]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۱۶.
به عنوان استاد یاد کرده است؛ از پزشکان یونانی، جالینوس ، [۵۰]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۴۲.
[۵۱]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۳۶۰.
[۵۲]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۱۷.
[۵۳]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۶۹۰.
بقراط [۵۴]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۶۷.
[۵۵]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص۵۲۵.
و اَهْرُن [۵۶]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۹۱.
را نام برده و به هنگام برشمردن بیماریهای چشم، به استفاده از مهم‌ترین اثر چشم پزشکی اسلامی، تذکرة الکحالین علی‌بن عیسی کحال، [۵۷]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۴۲.
و به هنگام بحث در باره بیماریهای معده ، به بهره‌گیری از نسخه عیسی صُهاربُخت و داروهای ذکر شده در آن [۵۸]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۳۹.
اشاره کرده است.۴ - نقش جرجانی در در دانش پزشکیمهمترین نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در ایران ، گذشته از اهمیت او به عنوان پزشک، تألیف بزرگ‌ترین و کهن‌ترین آثار پزشکی به زبان فارسی است. تا زمان جرجانی، منابع دانش پزشکی دوره اسلامی، چه ترجمه‌های آثار دانشمندان یونانی و چه آثار تألیفی پزشکانِ حتی ایرانی، عموماً به زبان عربی بود. کتابهای پزشکی فارسی بسیار محدود و عموماً هر یک از آنها نخستین اثر فارسی در موضوعات گوناگون پزشکی بودند. این آثار عبارت‌اند از: هدایة المتعلمین (تألیف نیمه دوم سده چهارم)، کهن‌ترین پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوبکر ربیع‌بن احمد اَخَوینی بخاری؛ الابنیة عن‌الحقایق الادویة (تألیف سده چهارم)، نوشته ابومنصور موفق‌بن علی هروی؛ دانشنامه حکیم مَیسَری (تألیف ۳۷۰)؛ نورالعیون فی امراض‌العین و اسبابها و علاجاتها (تألیف ۴۸۰)، کهن‌ترین چشم پزشکی‌نامه فارسی، نوشته ابوروح محمدبن منصوربن ابوعبداللّه جرجانی مشهور به زرین‌دست و چند رساله کوتاه از ابن‌سینا ، از جمله رسائل رگ‌شناسی و حفظ‌الصحة [۵۹]
استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۱۹۷ـ۲۰۷.
در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی چه از نظر شمول بر شاخه‌ای دانش پزشکی و چه از نظر وسعت و دامنه مطالب، به تنهایی از مجموعه این آثار مهم‌تر و بزرگ‌تر می‌باشد.۵ - آثار فارسی جرجانیآثار فارسی جرجانی یعنی یادگار و ذخیره خوارزمشاهی و دو خلاصه ذخیره (خُفی عَلایی و الاَغراض الطِبیة) مجموعه مهم و جالب توجهی از لغات پزشکی، نام اندامهای بدن، بیماریها و داروها و نیز بسیاری از افعال و واژگان فارسی است که امروزه دیگر در زبان فارسی به کار نمی‌روند؛ از جمله فعل بیزاندن (نرم و غربال کردن، به صورت «ببیزند»)، [۶۰]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۷۲۵.
سائیدن (مخلوط کردن، به صورت «بسایند»)، [۶۱]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۶۱۹.
بدگواریدن (بد هضم کردن غذا)، [۶۲]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۴۲.
دشخواری (دشواری)، [۶۳]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۴۲۷.
دستکاری (جراحی)، [۶۴]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۷۴.
سِپُرز (طحال)، [۶۵]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۵.
گُرده (کلیه)، [۶۶]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۵۶.
و ناخُنه (بیماری چشمی، در عربی ظُفْرِه). [۶۷]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۳۵۱.
در مورد نام داروها، اگر چه جرجانی در قَرابادینِ (بخش مربوط به معرفی داروها در کتابهای پزشکی) ذخیره خوارزمشاهی [۶۸]
ذخیره خوارزمشاهی، ص ۶۵۱ـ ۷۴۵.
و کتابهای چهارم و پنجم الاغراض الطبیة [۶۹]
الاغراض الطبیة، ص ۵۸۵ - ۷۱۵.
نام داروهای مفرد و مرکّب را زیر عنوان عربی آنها آورده اما در موارد متعدد معادل فارسی و گویشی آنها را نیز ذکر کرده است، برای مثال ترب (در عربی فُجْل)، [۷۰]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، کتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة ۱۳۴۵ ش، ج۱، ص ۵۹۸.
و پیازْموش (در عربی اَسْقیل). [۷۱]
اسماعیل‌بن حسن جرجانی، ذخیرة خوارزمشاهی، ج۱، ص ۷۴۳.
در میان آثار جرجانی، تنها کتاب الاغراض الطبیة از نظر کاربرد واژگان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. [۷۲]
هوشنگ اعلم، واژگان فارسی پزشکی سیداسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه، ج۱، ص ۲۱۶ـ۲۲۰.
روی هم رفته، نقش جرجانی در تکوین دانش پزشکی در ایران باید در دو زمینه، یکی به عنوان پزشکی حاذق و کثیرالتألیف و دیگری پزشکی فارسی‌نویس و لغت‌شناس و کسی که واژگان فارسی بسیاری در پزشکی وضع کرده است، بررسی نمود. [۷۳]
نفیسی، ص ۴۴ـ ۴۵.
[۷۴]
الگود، ص ۲۱۵ـ ۲۱۸.
[۷۵]
معطر، ص ۱۴ـ۱۷.
۶ - آثار جرجانی در ایران و خارج آناگر چه آثار جرجانی خیلی زود و به سرعت پس از تألیف، بین مردم مشهور شد، [۷۶]
علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
[۷۷]
احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، ج۱، ص ۱۱۰ـ۱۱۲.
رویکرد متفاوتی بین رواج آثار او در ایران و خارج از ایران وجود دارد. در حالی که، ذخیره خوارزمشاهی تنها کتابی است که از فارسی به عبری ترجمه شده است، [۷۸]
الگود، ص ۲۱۶.
[۷۹]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ۱۳۳۵ ش، ج۱، ص ۷۵۶.
در میان پزشکان و داروشناسان ایرانی در دوران تکوین دانش پزشکی در ایران، افراد معدودی به آرای او استناد کرده‌اند؛ حکیم مؤمن [۸۰]
حکیم مؤمن، تحفه، ص ۲ـ۳.
فهرست مطولی از ۲۴ اثر ارجاعی خود بر شمرده، از آثار جرجانی ذکری به میان آورده است و نه عقیلی علوی شیرازی در مخزن‌الادویة . از میان پزشکان ایرانی، تنها فخرالدین رازی به هنگام تألیف رساله حفظ‌البدن از جرجانی نام برده [۸۱]
فونان، ص ۴۵.
و بهاءالدوله رازی در خلاصه التجارب در پاره‌ای موارد [۸۲]
بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸.
[۸۳]
بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸.
از آرای پزشکی جرجانی یاد کرده است. رستم گرگانی ، پزشک همشهری جرجانی که در اواسط قرن دهم به هند مهاجرت کرد، کتاب خود در معرفی انواع داروهای مفرد و مرکّب را به تقلید از ذخیره خوارزمشاهی، ذخیره نظام شاهی نام نهاد. [۸۴]
ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۲، ص ۳۸۵.
۷ - آثار غیر پزشکی جرجانیجرجانی علاوه بر پزشکی آثاری نیز در موضوع فلسفه و اخلاق نوشته است. اما اختصار این رسائل در مقایسه با آثار متعدد و حجیم پزشکی او و بی‌توجهی به آنها در طول سالیان مانع از آن شده است که از جرجانی علاوه بر پزشک با عنوان فیلسوف نیز یاد شود. جرجانی آثار خود را به دو زبان فارسی و عربی نوشته و شهرزوری [۸۵]
محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، ج۱، ص ۹۸ـ۹۹.
چهار بیت از اشعار عربی او را ذکر کرده است.۸ - سایر آثار جرجانیعلاوه بر ذخیره خوارزمشاهی و برگردان عربی آن، الذخیرة الخوارزمشاهیة، [۸۶]
ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۱، ص ۳۲۳.
الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة و برگردان عربی آن، التذکرة الاشرفیة فی الصناعة الطبیة [۸۷]
سلان، ص ۵۲۸.
[۸۸]
بروکلمان، ج ۱، ص ۶۲۱.
[۸۹]
بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
و خُفی عَلایی ،آثار جرجانی عبارت‌اند از: ۱) فی‌التحلیل، رساله کوچکی در هشت برگ در موضوع فلسفه به عربی، که تاکنون تنها یک نسخه از آن شناسایی شده است. [۹۰]
درنبورگ، ج ۱، ص ۴۲۲.
[۹۱]
بروکلمان، ج ۱، ص ۶۴۱.
۲) تدبیر یوم ولیلة، رساله‌ای به زبان عربی در موضوع پزشکی [۹۲]
ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۵، ص ۱۹۲.
۳) کتاب در علم تشریح ، به فارسی در موضوع پزشکی [۹۳]
فونان، ص ۵.
[۹۴]
استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۱۹۷ـ۲۰۷.
[۹۵]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۳۷۳.
از این کتاب نیز تاکنون تنها یک نسخه شناسایی شده است؛۴) حفظ‌الصحة ، رساله‌ای به فارسی در موضوع پزشکی در شانزده باب [۹۶]
اته، ج ۱، ص ۳۷۲.
۵) زبدة (فی) الطب ، کتابی به عربی در موضوع پزشکی و داروسازی ، از این رساله نسخ متعددی وجود دارد. [۹۷]
بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
[۹۸]
آربری، ج ۴، ص ۷۸.
[۹۹]
اولمان، ص ۱۶۱.
[۱۰۰]
ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملک، ج ۷، ص ۲۹۱.
[۱۰۱]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۴۹۶.
۶) فی‌القیاس، رساله بسیار کوچکی به عربی در موضوع منطق تنها شامل دو برگ، از این رساله تاکنون تنها یک نسخه شناسایی شده است. [۱۰۲]
درنبورگ، ج ۱، ص ۴۲۲.
؛۷) رسالة المُنَبِّهة ، رساله‌ای به عربی در موضوع اخلاق ، از این رساله چند نسخه خطی وجود دارد ( [۱۰۳]
آلوارت، ج ۷، ص ۶۴۱.
[۱۰۴]
بروکلمان، ج ۱، ص ۶۴۱.
[۱۰۵]
بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
دو میکروفیلم از این رساله متعلق به نسخه‌های آن در ترکیه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد. [۱۰۶]
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱، ص ۴۳۱ـ۴۳۶.
۸) یادگار، کتابی به فارسی در پزشکی، این کتاب در اصل خلاصه‌ای از ذخیره خوارزمشاهی است . [۱۰۷]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۵، ص ۳۷۶۷.
[۱۰۸]
فونان، ص ۱۰۵.
[۱۰۹]
استوری، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۱۱.
[۱۱۰]
آقا، ص ۳۹.
بیهقی [۱۱۱]
علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حکماء الاسلام، ج۱، ص ۱۷۲.
از رسائل طب‌الملوکی و وصیت‌نامه جرجانی یاد کرده که از آنها تاکنون هیچ نسخه‌ای شناسایی نشده است. همچنین ابن‌اسفندیار [۱۱۲]
ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، ج۱، ص ۱۳۷.
از ترجمه فارسی قانون ابن‌سینا اثر سیداسماعیل جرجانی یاد کرده است. به نظر سیدحسین نصر ، [۱۱۳]
حسین نصر، طب سنتی ایران و اهمیت امروزی آن، ج۱، ص ۳۰.
ذخیره همان ترجمه قانون ابن‌سینا به فارسی است؛ در حالی که پیش از آنکه بتوان ذخیره را ترجمه صِرفی از قانون دانست، باید آن را کتابی به شمار آورد که تحت تأثیر سنّت سینایی در پزشکی اسلامی نوشته شده است. همچنین، بروکلمان [۱۱۴]
بروکلمان، ج ۱، ص ۸۹۰.
از رساله الاجوبة الطبّیة جرجانی در کتابخانه آصفیه هندوستان یاد کرده است. در فهرست این کتابخانه، [۱۱۵]
میرعثمان علی‌خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونه کتب خانه آصفیه سرکار عالی، ج۱، ص ۴۰۳.
رساله مورد نظر بروکلمان همان الاغراض الطبّیة معرفی شده است . [۱۱۶]
اشمیتس و معطر، ص ۳۳۸ـ۳۶۰.
۹ - آثار چاپی جرجانیبین آثار پزشکان ایرانی و فارسی زبان، آثار جرجانی بیش از همه به صورتهای گوناگون چاپ شده است. نخستین چاپ از میان آثار جرجانی، چاپ خفی علایی و ذخیره خوارزمشاهی در هندوستان و به صورت سنگی می‌باشد. [۱۱۷]
خان بابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۱، ستون ۵۸۲.
در ایران دست کم سه تصحیح از بخشهایی از ذخیره خوارزمشاهی صورت گرفته است، (کتابهای اول و دوم، به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۸ ش؛ کتاب اول، به تصحیح اعتمادی، شهراد و مصطفوی، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ و تصحیح سایر مجلدات این کتاب هنوز ادامه دارد، [۱۱۸]
فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردکانی، بررسی احوال و آثار حکیم سیداسماعیل جرجانی.
یک چاپ عکسی از همین اثر (به کوشش سعیدی سیرجانی ، تهران ۱۳۵۵ ش)، چاپی عکسی از الاغراض الطبیة (به کوشش پرویز ناتل خانلری ، تهران ۱۳۴۵ ش) و تصحیحی از خفی علایی [۱۱۹]
محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران .
نیز حاصل کوشش دانشمندان معاصر برای احیای آثار جرجانی است. یکی از مهم‌ترین و علمی‌ترین پژوهشهای انجام شده در باره ذخیره خوارزمشاهی، بررسی بخش چشم پزشکی این کتاب است که تی‌یری دو کروسل د پس انجام داده است. جدیدترین کوشش در این زمینه، تصحیح مهدی محقق (تهران ۱۳۸۱ ش) از یادگار می‌باشد.۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌اصیبعه، كتاب عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان آوگوست مولر (، كونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛ (۲) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۰ ش ؛ (۳) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالك الابصار فی ممالك الامصار، سفر ۹، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه ایاصوفیه، ش ۳۴۲۲، چاپ فؤاد سزگین، فرانكفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ (۴) هوشنگ اعلم، «واژگان فارسی پزشكی سیداسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه »، در مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت حكیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشكی، ۱۳۸۱ ش؛ (۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست كتابهای خطی كتابخانه ملك ، تهران ۱۳۵۲ ش ـ ؛ (۶) بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب ، نسخه خطی كتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۰۳۸؛ (۷) میرعثمان علی‌خان بهادر، فهرست مشروح بعض كتب نفیسه قلمیه مخزونه كتب خانه آصفیه سركار عالی، حیدرآباد دكن ۱۳۵۷؛ (۸) علی‌بن زید بیهقی، تاریخ حكماء الاسلام ، چاپ محمد كردعلی، دمشق ۱۳۶۵/۱۹۴۶؛ (۹) حسن تاجبخش، تاریخ دامپزشكی و پزشكی ایران ، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش؛ (۱۰) اسماعیل‌بن حسن جرجانی، تدبیر یوم و لیله، نسخه خطی كتابخانه ملی ملك، ش ۲۴/۸۰۷؛ (۱۱) همو، ذخیرة خوارزمشاهی، چاپ عكسی از نسخه‌ای خطی، چاپ علی‌اكبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۵۵ ش؛ (۱۲) همان، ترجمه عربی: الذخیرة الخوارزمشاهیه، نسخه خطی كتابخانه دانشكده پزشكی دانشگاه تهران، ش ۱۱۳؛ (۱۳) همو، كتاب الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، عكس نسخه مكتوب در سال ۷۸۹ هجری محفوظ در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۵ ش؛ (۱۴) حاجی خلیفه؛ (۱۵) حكیم مؤمن؛ (۱۶) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده ؛ (۱۷) خواندمیر؛ (۱۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست كتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشكوة به كتابخانه مركزی دانشگاه تهران ، ج ۳، بخش ۲، تهران ۱۳۳۵ ش؛ (۱۹) همو، فهرست میكروفیلمهای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران ، ج ۱، تهران ۱۳۴۸ ش؛ (۲۰) دهخدا؛ (۲۱) محمدبن منصور زرین‌دست، نورالعیون، نسخه خطی كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، ش ۲۲۷۰؛ (۲۲) عبدالكریم‌بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الكبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛ (۲۳) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحكماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دكن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛ (۲۴) غلامعلی عرفانیان، فهرست كتب خطی كتابخانه مركزی و مركز اسناد آستان قدس رضوی، ج ۱۹، مشهد ۱۳۸۰ ش؛ (۲۵) ابراهیم قفس‌اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داود اصفهانیان، تهران ۱۳۶۷ ش؛ (۲۶) خانبابا مشار، مؤلفین كتب چاپی فارسی و عربی ، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش؛ (۲۷) فریبرز معطر، «جرجانی و فرهنگ پزشكی»، كیهان فرهنگی ، سال ۹، ش ۸ (آبان ۱۳۷۱)؛ (۲۸) فریبرز معطر و محمدرضا شمس اردكانی، «بررسی احوال و آثار حكیم سیداسماعیل جرجانی»، در مجموعه مقالات كنگره بزرگداشت حكیم سیداسماعیل جرجانی ، تهران: فرهنگستان علوم پزشكی، ۱۳۸۱ ش؛ (۲۹) احمد منزوی، فهرستواره كتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ (۳۰) محمود نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران ، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۵۳ ش؛ (۳۱) حسین نصر، «طب سنتی ایران و اهمیت امروزی آن»، در مجموعه مقالات در باره طب سنتی ایران ، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ ش؛ (۳۲) احمدبن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش؛ (۳۳) یاقوت حموی؛ (۳۴) Zouhir M. Agha, Bibliography of Islamic medicine and pharmacy , Leiden ۱۹۸۳; (۳۵) W. Ahlwardt, Die Handschriften - Verzeichnisse der Koiglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. ۷, Berlin ۱۸۹۵; (۳۶) Arthur J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol.۴, Dublin ۱۹۵۹; (۳۷) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplemetband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲; (۳۸) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial , vol. ۱, Paris ۱۹۰۳; (۳۹) Cyril L. Elgood, A medical history of Persia and the Eastern Caliphate , Cambridge ۱۹۵۱; (۴۰) Hermann Ethإ, Catalogue of Persian manuscripts in the Library of the India Office , Oxford ۱۹۰۳-۱۹۳۷; (۴۱) Adolf Mauriz Fonahn, Zur Quellenkunde der persischen Medizin , Lepzig ۱۹۱۰; (۴۲) Abbas Naficy, La mإdecine en Perse: des origins a nous jours, ses fondements thإoriques d'apres l'Encyclopedia medicale de Gorgani , Paris ۱۹۳۳; (۴۳) R. Schmitz and Fariborz Moattar, "Zur Biobibliographie Isma ـ il Gorganis (۱۰۴۰- ۱۱۳۶). Der `Schatz des Konigs von Hwarazm ", Sudhoffs Archiv Geschichte der Medizin , ۵۷ (۱۹۷۳); (۴۴) M.Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris ۱۸۸۳-۱۸۹۵; (۴۵) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol. ۲, pt. ۲, London ۱۹۷۱; (۴۶) Manfred Ullmann, Die Medizin im Islam , Leiden ۱۹۷۰. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن حسین جرجانی»، شماره ۴۶۰۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|